Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Α)

Διάρκεια ανάγνωσης: 8 λεπτά

Είναι γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις ο ερευνητής του παρελθόντος δεν μπορεί να διεισδύσει με ακρίβεια σε προγενέστερες κοινωνικές και πολιτισμικές πραγματικότητες, αφού απέχουν σημαντικά από το σημερινό γίγνεσθαι.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το θέμα που εξετάζουμε στο παρόν κείμενο και αφορά στα πηγάδια της Επανομής. Στην αντίληψη του σύγχρονου ανθρώπου, για τον οποίο το νερό είναι ένα αγαθό που έρχεται στο σπίτι του απλά με το άνοιγμα της βρύσης, το πηγάδι είναι ένα μουσειακό-λαογραφικό είδος, χωρίς καμία πρακτική χρησιμότητα για τη ζωή του. Δεν θα προξενούσε μάλιστα καμία εντύπωση, αν κάποιος νεότερος ανατρέξει σε λεξικό ή άλλη ηλεκτρονική πηγή, για να κατανοήσει το ακριβές περιεχόμενο του όρου. Εκεί, θα βρει το πηγάδι να ορίζεται ως «βαθύ και σχετικά στενό όρυγμα κυλινδρικού σχήματος, από το βάθος του οποίου πηγάζει νερό (που αντλείται για πόση, άρδευση κτλ)» (Λεξικό Τρανταφυλλίδη, https://shorturl.at/bSfbK , τελευταία πρόσβαση στις 26/6/2024). Ωστόσο, για τους ανθρώπους των αγροτικών κοινωνιών των περασμένων αιώνων τα πηγάδια ήταν σημεία αναφοράς, κυρίως για λόγους άμεσης επιβίωσης, αφού μέσα από αυτά εξασφάλιζαν το νερό ή πότιζαν τις καλλιέργειες και τα ζώα τους. Ταυτόχρονα, γνωρίζουμε ότι λειτουργούσαν και ως κέντρα συγκέντρωσης και κοινωνικής συναναστροφής τόσων των ανδρών όσων και των γυναικών.

Περνώντας λοιπόν στην μελέτη των πληροφοριών που έχουν διασωθεί για τα πηγάδια στην Επανομή, οφείλουμε καταρχάς να δώσουμε μερικές πληροφορίες για τον οικιστικό ιστό του χωριού, όπως ήταν μέχρι τον περασμένο αιώνα και όπως εξακολουθεί να υφίσταται σε κάποιο βαθμό έως και σήμερα. Η Επανομή, λοιπόν, διορθωνόταν σε τρεις συνοικίες ή μαχαλάδες. Επρόκειτο για τις συνοικίες του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας, οι οποίες πήραν τα ονόματα τους από τις αντίστοιχες εκκλησίες του χωριού, αλλά και για τη συνοικία «Κακοσούλι», η οποία οφείλει το όνομά της στον ανηφορικό και δύσβατο χαρακτήρα του εδάφους της (Αθ. Τσακνάκης, Χρονικά της Χαλκιδικής. Επανομή, Ιστορία-Λαογραφία, Περιοδική Έκδοσις Ιστορικής-Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, τεύχος 17-18, εκδ. Μ. Τριανταφύλλου, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 172). Στο σημείο τομής των τριών αυτών συνοικιών ήταν  το εμπορικό, διοικητικό και κοινωνικό κέντρο του χωριού, το γνωστό στους παλιούς Επανομίτες «παζάρι» ή εναλλακτικά η πλατεία με τα σημερινά δεδομένα (Θ. Παζαράς, Επανομή Ιστορία-Μνημεία-Τοπογραφία, Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αρ. 79, εκδ. Αθ. Αλτίντζη, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 111).

Επιπλέον, όπως μαθαίνουμε από την μονογραφία “Epanomi-Nea Kallikrateia”, η οποία εκδόθηκε το 1998 από τον Αυστριακό Heinz Vielweib και μας παρέχει αρκετές πληροφορίες για τη σύγχρονη ιστορία του χωριού, οι κάτοικοι της Επανομής σχημάτιζαν επιμέρους επωνυματικές συνοικίες, στις οποίες κατοικούσαν οικογένειες με το ίδιο επίθετο. Το δεδομένο αυτό οδηγεί τον Αυστριακό ερευνητή να κατατάξει την Επανομή «στην κατηγορία των “χωριών συσσώρευσης”, που συγκροτούνται δηλαδή από επιμέρους πυρήνες-ενότητες σπιτιών, με δόμηση άλλοτε αραιή και άλλοτε πυκνή, βασισμένη στη δομή του μαχαλά» (Θ. Παζαράς, ό.π., σελ. 113).

Μετά τις αναγκαίες αυτές διευκρινίσεις, μπορούμε να δούμε τα βασικότερα πηγάδια του χωριού, όπως έχουν σωθεί σε γραπτές πηγές κυρίως από τον δάσκαλο Αθανάσιο Τσακνάκη (Αθ. Τσακνάκης, ό.π., σελ. 173, 175-179), ο οποίος κατέγραψε την παλιά προφορική παράδοση του τόπου, και δευτερευόντως από τον ζωγράφο-λαογράφο Χρήστο Παπαχρήστο (Χ. Παπαχρήστου, Γέφυρα στο παρελθόν μας. Η λαογραφία, η ιστορία, η ζωή της Επανωμής, μέρος πρώτο, εκδ. Γραφικές Τέχνες Επανομής, Επανωμή 1997, σελ. 51-53). Αξίζει να σημειώσουμε ότι βασικό υλικό κατασκευής των πηγαδιών ήταν η πέτρα. Επίσης, κάθε πηγάδι έχει το δικό του ιδιαίτερο όνομα, αλλά και τη δική του ιστορία. Εντός του οικισμού, τα κοινόχρηστα πηγάδια καταγράφονται συνοπτικά παρακάτω:

• το παζαριώτικο πηγάδι, το οποίο βρισκόταν στο σημείο που παλαιότερα στάθμευαν ταξί και σήμερα υπάρχει η ταβέρνα «Κυρά-Μάρθα».
• το πηγάδι της Μαλλίνας, το οποίο ήταν κοντά στο παζαριώτικο πηγάδι και συγκεκριμένα στη συνοικία «Βογιατζάδικα». Με τα σημερινά δεδομένα πρόκειται για σημείο κοντά στην στάση «Πλατεία» του αστικού λεωφορείου. Το πηγάδι αυτό θεωρούνταν το μεγαλύτερο του χωριού, ενώ το νερό του χρησιμοποιούνταν κυρίως για το μαγείρεμα κρέατος και οσπρίων. Σχετικά με το ιδιαίτερο όνομά του υπάρχουν δύο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, κατά τη διάνοιξή του πηγαδιού χρειάστηκε πολύ μαλλί, για να κλείσουν οι μάνες, με αποτέλεσμα να κινδυνεύσουν και οι πηγαδάδες, ενώ σύμφωνα με τη δεύτερη, το πηγάδι βρισκόταν στο οικόπεδο μιας γυναίκας με πολλά μαλλιά, την οποία αποκαλούσαν Μαλλίνα.
• το Αρβανίτικο πηγάδι, το οποίο βρίσκεται στο χώρο που πραγματοποιείται η λαϊκή αγορά και συγκεκριμένα στην αρχή της ανηφόρας για το παρεκκλήσι του Αγίου Αθανασίου. Πήρε το όνομά του από τους Ηπειρώτες πηγαδάδες που εργάστηκαν για την ανόρυξή του. Σημειώνεται μάλιστα ότι οι Αρβανίτες αυτοί μάστορες αυτοί διέμεναν και στην περιοχή «Κακοσούλι», η οποία κατά κόρον αντλούσε νερό από το συγκεκριμένο πηγάδι.

• το πηγάδι του Τρακλά, το οποίο βρισκόταν κοντά στο σημερινό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, παρέπλευρα από τον Ιερό Ναό του Αγίου Αργυρίου. Το νερό του θεωρούνταν το καλύτερο για πόση, ενώ παρουσίαζε και μεγάλη κίνηση στο πότισμα των ζώων. Σύμφωνα με μια εκδοχή, το πηγάδι έλαβε το όνομά του κατά τη διάνοιξή του, όταν το νερό του ξεχείλισε και άρχισε να κατρακυλά. Το ευχάριστο νέο διαδόθηκε σε όλο το χωριό με τον όρο «Τρακλά», παραφθορά του ρήματος «κατρακυλά» (κατρακυλά à κατρακλά à τρακλά), το οποίο κατέληξε να χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό.
• Τα Δύο πηγάδια, τα οποία βρίσκονταν στο παλιό γήπεδο μπάσκετ του «Αριστοτέλη Επανομής», στο τέλος του χώρου όπου διεξάγονται πλέον τα «Αργύρια». Το αρχικό πηγάδι αχρηστεύθηκε και έτσι ανοίχτηκε νέο, το οποίο αξιοποιούνταν αρκετά για το πότισμα των ζώων. Από το γεγονός αυτό προέκυψε η ονομασία των πηγαδιών.

Επιπρόσθετα, υπήρχαν και πάρα πολλά ιδιόκτητα πηγάδια, από τα οποία στις γραπτές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας έχουν καταγραφεί το Σαρβανάδικο, το Σαμαράδικο και το πηγάδι του Γκόρη. Ειδικά για τα πηγάδια στο οικόπεδο της οικογένειας Σαρβάνη, ο μεγαλύτερος από τους γράφοντες θυμάται την ύπαρξη και άλλων τριών μικρότερων πηγαδιών στη συγκεκριμένη επωνυματική συνοικία. Η μαρτυρία αυτή επιβεβαιώνει την ύπαρξη σημαντικού αριθμού ιδιόκτητων πηγαδιών εντός του οικισμού της Επανομής, τα οποία χρειάζεται να εντοπιστούν και να αναδειχθούν με τη βοήθεια όσων διατηρούν ακόμη τις ανάλογες μνήμες.

Ξεχωριστή μνεία οφείλουμε να κάνουμε για ένα πηγάδι το οποίο βρίσκεται στα όρια του σημερινού οικισμού, δίπλα από το Τεχνικό Λύκειο Επανομής. Πρόκειται για το λεγόμενο «Μπγιαδούδ’», δηλαδή μικρό πηγάδι. Το πηγάδι αυτό βρίσκεται σε κοινόχρηστο χώρο, ενώ ενδείξεις της κατασκευής του φανερώνουν ότι προϋπήρχε των ιδιόκτητων κατασκευών που ανοίγονταν στις αυλές των νοικοκυραίων. Σε παλαιότερη φωτογραφία που έχουμε στη διάθεση μας από το 2009 είναι εμφανή τα σημάδια εγκατάλειψης του χώρου.

Σήμερα, ωστόσο, η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική χάρη στην εθελοντική πρωτοβουλία των κατοίκων της γειτονίας, οι οποίοι, με πρωτεργάτες  κυρίως την κυρία Όλγα και την κυρία Χαμαϊδή, αναβάθμισαν τον χώρο και του έδωσαν ζωή! Ο περαστικός θα συναντήσει σήμερα εκεί τους μαθητές του διπλανού σχολείου, αλλά και τον κύριο Γιώργο, ο οποίος  με το τραπεζάκι του απολαμβάνει το ούζο του!

Προβάλλουμε το παράδειγμα αυτό, αφενός για να συγχαρούμε τους συντελεστές αυτής της πρωτοβουλίας, αφετέρου για να εκφράσουμε την ευχή, ώστε και άλλα πηγάδια εντός του οικισμού, ιδιόκτητα ή κοινόχρηστα, να αξιοποιηθούν ανάλογα. Τέτοιες κινήσεις θα συμβάλλουν αποφασιστικά τόσο στο «ξαναζωντάνεμα» των παλιών γειτονιών όσο και στη διατήρηση του ιστορικού αποτυπώματος του τόπου στον χρόνο.

Μπορείς να διαβάσεις:

Άγιος Αργύριος: Το σπίτι του – Mελετώντας το παρελθόν & ατενίζοντας το μέλλον