Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Β)

Διάρκεια ανάγνωσης: 10 λεπτά

Δεν μπορούμε να κρύψουμε ότι μετά τη δημοσίευση του πρώτου μέρους της αρθρογραφίας σχετικά με τα πηγάδια της Επανομής γίναμε κοινωνοί ενός εξαιρετικού ενδιαφέροντος της τοπικής κοινωνίας σχετικά με το θέμα.

Ευχαριστούμε πολύ, όλους όσους μας πλησίασαν και με τις φωτογραφίες ή τις προσωπικές του ενθυμήσεις και μαρτυρίες συμπλήρωσαν το παζλ της μνήμης του παρελθόντος. Ως ελάχιστη ένδειξη ευγνωμοσύνης προς όλους τους Επανομίτες που έγιναν συμμέτοχοι στην προσπάθεια μας, αρχικά θα δώσουμε στο παρόν κείμενο μερικές νέες πληροφορίες σχετικά με τα δημόσια πηγάδια του χωριού. Στο προηγούμενό μας άρθρο (Βλ. «Τα πηγάδια της Επανομής-Μέρος Α»), στηριζόμενοι αποκλειστικά σε γραπτές πηγές είχαμε καταγράψει πέντε κοινόχρηστα πηγάδια (Παζαριώτικο, της Μαλλίνας, Αρβανίτικο, Τρακλά και τα Δυο Πηγάδια). Προσθέτουμε τώρα και άλλα πέντε πηγάδια, τα οποία αναδείχτηκαν από προφορικές μαρτυρίες.

Πρόκειται καταρχάς για το κοινόχρηστο πηγάδι του Αγίου Γεωργίου. Το συγκεκριμένο όρυγμα δεν αναφέρεται στο σχετικό βιβλίο της ιστορίας του ναού. Ωστόσο, γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι στον χώρο του Αγίου Γεωργίου υπήρχαν παλαιότερα ανεμόμυλος και καζάνι απόσταξης ( Θεοχάρης Παζαράς & Νικόλαος Παζαράς, «Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου στην Επανομή, εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη 2022, σ. 23), για τη λειτουργία των οποίων απαιτούνταν και πηγάδι . Επιπλέον, δημόσιο πηγάδι υπήρχε και κοντά στον κοιμητηριακό ναό του Προφήτη Ηλία με το όνομα «Βρυσούδα», το οποίο έλαβε το όνομα του από μικρή βρύση της περιοχής, αλλά και στον μικρό ναΐσκο των Αγίων Θεοδώρων, σχετικά με το όνομα του οποίου δεν υπάρχει βεβαιότητα. Ένα κοινόχρηστο πηγάδι λειτουργούσε και κοντά στις επωνυμικές συνοικίες των οικογενειών Χαλιάπα και Κύρκου με το όνομα «Μανίτσιος».

Τέλος, άκρως ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία με το κοινόχρηστο πηγάδι στην επωνυμική συνοικία της οικογένειας Τσόπουλου (Τσοπουλάδικο πηγάδι ή Μπ’γαδάς, δηλαδή μεγάλο πηγάδι). Πιο συγκεκριμένα, μαρτυρείται ότι τα μέλη της οικογένειας αγόρασαν το οικόπεδο την περίοδο της Τουρκοκρατίας από Τούρκο μπέη της περιοχής, με υποχρέωση να διατηρήσουν την κοινή χρήση του πηγαδιού για τους υπόλοιπους περιοίκους.

Περνώντας στο κύριο μέρος του παρόντος άρθρου, στις επόμενες γραμμές θα επιχειρήσουμε να καλύψουμε το βιβλιογραφικό κενό σχετικά με τα ιδιόκτητα πηγάδια του χωριού, για τα οποία η έρευνα μας επιβεβαιώνει πλήρως τη γραπτή μαρτυρία ότι ήταν πολλά σε αριθμό, μεγάλα και αξιόλογα (Χ. Παπαχρήστου, Γέφυρα στο παρελθόν μας. Η λαογραφία, η ιστορία, η ζωή της Επανωμής, μέρος πρώτο, εκδ. Γραφικές Τέχνες Επανομής, Επανωμή 1997, σελ.153). Καταρχάς, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ελάχιστα ιδιόκτητα πηγάδια έχουν καταγραφεί σε γραπτές πηγές. Γι’ αυτό και στην παρουσίαση των νέων στοιχείων που υπάρχουν στο συγκεκριμένο κείμενο στηριχτήκαμε, εκτός από προφορικές μαρτυρίες, στα σχόλια που έγιναν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μετά την ανάρτηση του πρώτου μας άρθρου στις 1 Ιουλίου 2024.

Αυτονόητα, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι, αν και η ύπαρξη των περισσότερων πηγαδιών μάς καταμαρτυρήθηκε από περισσότερα του ενός άτομα, εντούτοις διατηρούμε μια μικρή επιφύλαξη και ισχυριζόμαστε ότι το θέμα παραμένει ανοικτό, απαιτώντας ακόμη συστηματικότερη ιστορική και επιστημονική έρευνα. Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να καταγράψουμε τα ιδιόκτητα πηγάδια του χωριού, ομαδοποιώντας τα με βάση τη συνοικία στην οποία ανήκαν. Η παρουσίαση έχει ως βασικό στόχο την καταγραφή των ονομάτων των ιδιωτικών πηγαδιών, τα οποία ως επί το πλείστον αντλούν την ονοματοδοσία τους από τον ιδιοκτήτη τους.

Πιο συγκεκριμένα στην ενορία της Παναγίας, ακριβώς απέναντι από τον ομώνυμο ναό, υπήρχε το πηγάδι του Αποστόλου Κρίτα, επίθετο το οποίο σήμερα έχει εκλείψει. Στην ευρύτερη περιοχή εντοπίζονταν το πηγάδι της οικογένειας Γραμμένου (Γραμμενάδικο πηγάδι), αλλά και τα πηγάδια ιδιοκτησίας Ευαγγέλου Κατή και Γεωργίου Καραγκιόζη. Στον ίδιο μαχαλά και σε κοντινή απόσταση από το πηγάδι του Γκόρη και το Σαμαράδικο πηγάδι, τα οποία είχαμε καταγράψει στο προηγούμενο μας άρθρο, υπήρχε και το πηγάδι του Αντώνη Σαμαρά.

Επίσης, στα γειτονικά τετράγωνα βρίσκονταν τα πηγάδια του Γρηγορίου Μήττα και του Νίκου Τσούλα. Το τελευταίο πηγάδι, γνωστό επίσης ως «Μπγιαδάς», απαντάται και σήμερα σε καλή κατάσταση. Μάλιστα, υπάρχει και η μαρτυρία ότι το μεγάλο αυτό πηγάδι είχε το μεγαλύτερο όνομα «Κώτα Μπγιαδάς» από το όνομα του προσώπου που το άνοιξε. Η αναφορά στο συγκεκριμένο όρυγμα απαντάται και στο λεξικό της επανομίτικης διαλέκτου του καθηγητή Θεοχάρη Παζαρά (Θ. Παζαράς, «Τ Απανουμιτ΄κα (Το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής)», εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη 2017, σ. 159), η προσφορά του οποίου στην τοπική μας ιστορία είναι ανεκτίμητη.

Στην ίδια περιοχή και με κατεύθυνση προς τον Πάλιουρα υπήρχε το πηγάδι της οικογένειας Σταύρου, αλλά και το πηγάδι στην οικία του Ευάγγελου Τσόπουλου , το οποίο είναι επίσης καλά συντηρημένο. Στην ευρύτερη γειτονία τοποθετούνται και τα πηγάδια ιδιοκτησίας Νικολάου Τέλλου, Αντωνίου Κουλαρτσά, Νικολάου Κοντάνα, Αθανασίου Γιωβάνη, αλλά και αδερφών Βάσιου.

Επιπλέον, περίπου απέναντι από τη σημερινή εκκλησία του Αγίου Αργυρίου βρισκόταν το Ρηγάδικο πηγάδι, ενώ σε κοντινή απόσταση μαρτυρείται η ύπαρξη των πηγαδιών που ανήκαν αντίστοιχα στις ιδιοκτησίες Νικολάου Γερακινάκη, αλλά και των αδερφών Βασιλούδη και Νάκου. Ακόμη, στην ευρύτερη ακτίνα του χώρου που γίνονται οι ετήσιες εκδηλώσεις προς τιμή του Αγίου Αργυρίου, τα γνωστά σε όλους «Αργύρια», πληροφορίες αναφέρονται στο πηγάδι της οικογένειας Λέμπερου, στο πηγάδι της οικογένειας Χαλκιά, αλλά και σε ένα πηγάδι στου «Λουμπούτ’ τον κήπο» (κήπο του Λουμπούτη), δηλαδή στην τοποθεσία απέναντι από το σημερινό 3ο Νηπιαγωγείο Επανομής. Ειδικότερα, για το τελευταίο πηγάδι σημειώνεται ότι τόσο το ίδιο όσο και η περιοχή έλαβε το όνομα της από τον Γεώργιο Τζήμα, ο οποίος προσφωνούνταν ως Λουμπούτης, εξαιτίας της σχέσης του παππού του με τον Τούρκο πασά Λουμπούτ. Η ιστορική έρευνα σχετικά με τον τελευταίο επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο, που μάλιστα έδρασε στην περιοχή, με στόχο να καταπνίξει την Επανάσταση της Χαλκιδικής, στην οποία οι Επανομίτες είχαν λάβει ενεργό μέρος (Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό Εκδοτικής Αθηνών – Τόμος 6, https://shorturl.at/kLbNT , τελευταία πρόσβαση στις 20/8/2024).

Κοντά στο τότε εμπορικό και διοικητικό κέντρο του χωριού, το λεγόμενο «παζάρι», υπήρχε το Ματρακάδικο πηγάδι, με μαρτυρία να αναφέρει την ύπαρξη και άλλων τριών παλαιότερων κοντινών σε αυτό πηγαδιών που καταστράφηκαν από υπόγεια ρεύματα, το πηγάδι ιδιοκτησίας Ιωάννη Βογιατζή, αλλά και το πηγάδι του Τζώρτζη Οικονομίδη. ‘Αξια μνείας και περισσότερης διευρεύνησης είναι η πληροφορία που τέθηκε υπόψη μας για την ύπαρξη πηγαδιού σε εσωτερική αυλή σπιτού. Πρόκειται για το διώροφο νεοκλασικό στην πλατεία της Επανομής έναντι των Κ.Α.Π.Η., το οποίο καταγράφεται ως οικία των αδερφών Τσιαμυρτζή στο πολύ αξιόλογο βιβλίο του Κτήματος Γεροβασιλείου «Από στόμα σε στόμα-Αρχιτεκτονήματα-Οι παλιές κατοικίες της Επανομής».ψ

Μεταβαίνοντας στον μαχαλά της ενορίας του Αγίου Γεωργίου, εκτός από το Σαρβανάδικο πηγάδι, καθώς και τα τρία μικρότερα που υπήρχαν στην ίδια επωνυμική συνοικία, τα οποία και καταγράψαμε στο προηγούμενο άρθρο, τέθηκαν υπόψη μας και τα πηγάδια ιδιοκτησίας Αχιλλέα Σιαμαντά, αλλά και της οικογένειας Μαματσά.

Επίσης, κοντά στο κοινόχρηστο όρυγμα που έφερε το όνομα «Μανίτσιος» γειτονικά ήταν το πηγάδι στην αυλή του ιερέα Αντώνη Τυμπάνη, το πηγάδι του Μιχάλη Υπερήφανου, το πηγάδι του Παναγιώτη Λέμπερου, το πηγάδι του Νίκου Ματράκα, το πηγάδι του Γιάννη Μόκκα, το πηγάδι του Γερανού, το αλλά και το Μπουζιανάδικο πηγάδι.

Ολοκληρώνουμε την παρουσίαση των ιδιόκτητων πηγαδιών, μεταβαίνοντας στη συνοικία «Κακοσούλι». Εκεί μαρτυρίες αναφέρουν την ύπαρξη δυο πηγαδιών ιδιοκτησίας της οικογένειας Μητρούδη. Το πρώτο ανήκε στον Σταύρο Μητρούδη («Μπγιαδ’ τ’ Τάσ’»), ενώ το δεύτερο στον Αναστάσιο Μητρούδη. Στην ίδια συνοικία αναφέρεται η παρουσία του Ντελμπιζάδικου πηγαδιού, αλλά και των πηγαδιών ιδιοκτησίας Γρηγορίου Καβαρδίνα και Αντωνίου Βουδούρη. Τέλος, στην περιοχή κοντά στον προφήτη Ηλία, καταγράφονται τα πηγάδια του Γεωργίου Λυκεσά και του Χρήστου Παπανικολάου (Καραπαπά). Σχετικά με τον μικρό σχετικά αριθμό πηγαδιών στο Κακοσούλι, υποθέτουμε ότι η παρουσία του μεγάλου κοινόχρηστου πηγαδιού με το όνομα «Αρβανίτικο» σε κοντινή απόσταση, κάλυπτε τις ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, οπότε δεν κατέστη επιτακτική ανάγκη η διάνοιξη άλλων μικρότερων ιδιόκτητων πηγαδιών.

Μετά την ολοκλήρωση της παρουσίασης χρειάζεται να υπογραμμίσουμε την ανάγκη ανάδειξης τόσο των ιδιόκτητων όσο και των κοινόχρηστων πηγαδιών που έχουν διασωθεί. Εύστοχη πρωτοβουλία θα μπορούσε να αποτελέσει η δημιουργία λευκώματος με φωτογραφίες και σύντομο πληροφοριακό υλικό σχετικά με το συγκεκριμένο θέμα, κατά τα πρότυπα του βιβλίο «Από στόμα σε στόμα-Αρχιτεκτονήματα-Οι παλιές κατοικίες της Επανομής». Άλλωστε, η έρευνα μας επιβεβαίωσε απόλυτα την αρχική μας υπόθεση ότι τα πηγάδια αποτελούσαν δομικό «κύτταρο» της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων στις αγροτικές κοινωνίες σε ανάλογο βαθμό με τις κατοικίες. Μάλιστα, γίναμε κοινωνοί ακόμη και περιστατικών αυτοκτονίας σε πηγάδια, στη δημοσίευση των οποίων δεν προβήκαμε για ευνόητους λόγους.

Κλείνοντας το παρόν άρθρο, θέλουμε να τονίσουμε ότι στις παραπάνω γραμμές αποφύγαμε συνειδητά να σημειώσουμε αναλυτικά τα πρόσωπα που μας έδωσαν τις αντίστοιχες μαρτυρίες για λόγους οικονομίας χώρου και αποφυγής πιθανής κόπωσης των αναγνωστών. Ωστοσό, δεδομένου ότι υπήρχε παντελής απουσία γραπτών πηγών για το θέμα μας, οι γραμμές αυτές δεν θα είχαν γραφτεί, αν δεν υπήρχε η βοήθεια των Γιώτας Λάτσιου, Χρυσάνθης Γκάρου, Ευαγγελίας Κανούλα, Γιώργου και Λίζας Σαμαρά, Κατερίνας Σαμαρά, Βασίλη Μαυροσκά, Ελίζας Νταβέλα, Σάκη Μουστάκα, Σάκη Μπαλασά, Χρυσής Σταύρου, Δημητρίου Σατραζάνη, Ευαγγελίας Αντωνακούδη, Θοδωρή Χαλάκου, Ιωάννη Κετικίδη, Κώστα Μαυροσκά και Στέλλας Λειβαδιώτη, Παναγιώτη Τσελιπώνη, Χρυσούλας Στάμου, Βασίλη Αναγνώστου, Αστέριου Αυγερινού, Νίκου & Άννας Τσακάλου, Ελένης Τσακάλου, Ευαγγέλου Κύρκου, Παναγιώτη Ρήγα, Παναγιώτας Ρήγα, Χρήστου Ντόκα, Χρήστου Κουλαρτσά και Βασίλη Μόκκα. Τους ευχαριστούμε θερμά για τις πληροφορίες που έθεσαν υπόψη μας. Είναι αυτονόητο ότι για όποια παράλειψη και αβλεψία αποκλειστικά υπεύθυνοι είναι οι γράφοντες του παρόντος άρθρου, οι οποίοι είναι ανοιχτοί σε κάθε είδους καλοπροαίρετη κριτική με σκοπό την ουσιαστικότερη μελέτη του θέματος. Ωστόσο, η προθυμία, οι μαρτυρίες, τα σχόλια ή το φωτογραφικό υλικό όλων των προαναφερθέντων, άλλων σε μεγαλύτερο και άλλων σε μικρότερο βαθμό, υπήρξαν καθοριστικά στην συγκεκριμένη προσπάθεια και αποδεικνύουν περίτρανα ότι την ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΝ ΓΡΑΦΟΥΜΕ ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ!

Μπορείς να διαβάσεις:

Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Α)