Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Γ)

Διάρκεια ανάγνωσης: 13 λεπτά

Εκτός από τα κοινόχρηστα και ιδιόκτητα πηγάδια εντός του χωριού, υπήρχε και σημαντικός αριθμός αποκλειστικά κοινόχρηστων πηγαδιών στον κάμπο και στα χωράφια της Επανομής.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αρκετά από τα πηγάδια έδωσαν το όνομά τους και στα αντίστοιχα τοπωνυμία, γεγονός που συνιστά μια ακόμη απόδειξη του σημαίνοντος ρόλου του νερού στη ζωή των ανθρώπων των αγροτικών κοινωνιών. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίσαμε τις τοποθεσίες που έλαβαν το όνομά τους από κάποιο πηγάδι και τις καταγράφουμε στις επόμενες γραμμές. Βασική γραπτή πηγή μας αποτελεί το έργο του αείμνηστου δασκάλου Αθανασίου Τσακνάκη (Αθ. Τσακνάκης, «Χρονικά της Χαλκιδικής. Επανομή, Ιστορία-Λαογραφία», Περιοδική Έκδοσις Ιστορικής-Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, τεύχος 17-18, εκδ. Μ. Τριανταφύλλου, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 173, 175-180), ενώ αξιοποιήσαμε και ορισμένες πληροφορίες που διασώζει ο ζωγράφος-λαογράφος Χρήστος Παπαχρήστο (Χ. Παπαχρήστου, «Γέφυρα στο παρελθόν μας.

Η λαογραφία, η ιστορία, η ζωή της Επανωμής», μέρος πρώτο, εκδ. Γραφικές Τέχνες Επανομής, Επανωμή 1997, σελ. 53). Ταυτόχρονα, στηριζόμαστε και σε ορισμένες προφορικές μαρτυρίες που τέθηκαν υπόψη μας από κάποια από τα πρόσωπα που κατονομάστηκαν στο προηγούμενο άρθρο μας (Βλ. «Τα πηγάδια της Επανομής-Μέρος Β») . Ακολουθεί η παρουσίαση των πηγαδιών εκτός του οικισμού:
• Πύργος πηγάδι (Πύργος Μπγιάδ’)· Πρόκειται για πηγάδι που υπήρχε μέχρι και τα τέλη του 20ου αιώνα σε καλή κατάσταση στην περιοχή του σημερινού Υδατόπυργου.
• Καινούργιο Πηγάδι (Κινούργιου Μπγιάδ’) · Η τοποθεσία άντλησε το όνομα της από πηγάδι το οποίο θεωρούνταν καινούργιο, μιας και είχε κτιστεί στις αρχές του 20ου αιώνα. Βρίσκεται στο αγρόκτημα της Επανομής, έχοντας σε σχετικά κοντινή απόσταση τα σημερινά αγροκτήματα Μηχανιώνας και Περαίας.

 

• Παπαμόλα Πηγάδι (Παπαμόλα Μπιγιάδ’) · Η ονοματοδοσία του τοπωνυμίου προέρχεται από το πηγάδι του Παπαμόλα. Με βάση το φωτογραφικό υλικό του 2009, το οποίο έχουμε στη διάθεση μας, το πηγάδι βρισκόταν σε καλή κατάσταση, αφού είχε ανακαινιστεί περίπου εκείνη την περίοδο από το Κτήμα Γεροβασιλείου.

• Γεράνι Πηγάδι (Γιράν’ Μπγιάδ’) · Η περιοχή, η οποία βρίσκεται στην ευρύτερη ακτίνα του Ποταμού, (Γιράν’) έλαβε το όνομα της από το πηγάδι που υπάρχει εκεί. Σύμφωνα με μαρτυρία του μεγαλύτερου από τους δύο γράφοντες, το πηγάδι δυστυχώς καλύφθηκε λίγα χρόνια μετά την Μεταπολίτευση. Μοναδικός μάρτυρας της παρουσίας του στον χρόνο είναι η ποτίστρα του, που διασώζεται έως και σήμερα.

• Μαγγανοπήγαδο· Πρόκειται για πηγάδι στην περιοχή του Ποταμού, που είχε μαγγάνι ή τσιγκρίκα, δηλαδή μηχανισμό που είχαν εγκαταστήσει οι άνθρωποι, για να αντλούν νερό (Βλ. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής-Πύλη για την ελληνική γλώσσα, https://shorturl.at/BeJs9, τελευταία πρόσβαση στις 21/8/2024). Στην περιοχή υπήρχε μπαξές της οικογένειας Χαλάκου. Στις εικόνες που ακολουθούν διακρίνεται μόνο η βάση του πηγαδιού.

• Μπγιαδούδια· Το όνομα σημαίνει «μικρά πηγάδια» ή «πηγαδάκια». Αναφέρεται σε σύμπλεγμα πηγαδιών (δύο ή τρία μικρά και αβαθή πηγάδια) που τοποθετείται στην περιοχή του βιότοπου του Φαναρίου. Το πηγάδι που εικονίζεται παρακάτω τόσο σε φωτογραφία του 2009 όσο και σε σημερινή λήψη ήταν το κεντρικό από την παραπάνω ομάδα πηγαδιών. Τα υπόλοιπα είναι πιθανό να μην υπάρχουν σήμερα ή να είναι καλυμμένα από βλάστηση. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα φρεάτια αυτά δεν διαθέτουν εξωτερικό κτίσιμο, αφού βασικός σκοπός διάνοιξης τους ήταν το πότισμα των ζώων, γίνεται αντιληπτό ότι συνιστούν κίνδυνο τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τα ζώα.

• Στενό· Εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται κάποια άμεση σχέση με το θέμα μας. Ωστόσο, υπάρχει η εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το επίθετο «στενό» θα έπρεπε να συνοδεύεται και από το ουσιαστικό «πηγάδι», αφού το ευρύτερο σημείο έλαβε το όνομά του από ένα στενό πηγάδι, που χωρούσε έναν άνθρωπο για να κατέβει. Η ερμηνεία αυτή επιδέχεται διερεύνησης, γιατί το πηγάδι, τουλάχιστον στη σημερινή μορφή, έχει κανονικές και όχι μικρές διαστάσεις. Πρόκειται πάντως για ένα πηγάδι που βρίσκεται επίσης εντός της ζώνης του βιότοπου του Φαναρίου, το οποίο άντεξε στον χρόνο. Ο μεγαλύτερος από τους γράφοντες έχει συνδέσει το πηγάδι αυτό με την ιστορία που είχε ακούσει από τον γείτονα του, Κώστα Γιαμουστάρη. Οι αγελάδες που έβοσκε ο έφηβος τότε Κώστας μπήκαν σε κάποια καλλιεργημένα χωράφια, πράγμα παράνομο. Εκείνη τη στιγμή περνούσε από την περιοχή ο μπιχτσής, δηλαδή ο αγροφύλακας [Βλ. Θ. Παζαράς, «Τ Απανουμιτ΄κα (Το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής)», εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη 2017,σ. 162]. Έτσι ο Κώστας, για να γλιτώσει από την τιμωρία, έπεσε μέσα στο πηγάδι. Τελικά γλίτωσε, φεύγοντας από τη ζωή πλήρης ημερών.

Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Β)

• Πηγάδι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Μπγιάδ’ τ’ Αη-Σουτήρου) · Πρόκειται για το πηγάδι που βρίσκεται στον αύλειο χώρο του ομώνυμου παρεκκλησίου, στο οποίο τελούνταν και ένα από τα σπουδαιότερα πανηγύρια του χωριού. Αν και υπάρχουν μαρτυρίες σχετικά με τη διαμονή των πανηγυριστών στον χώρο (Αθ. Τσακνάκης, «Χρονικά της Χαλκιδικής. Επανομή, Ιστορία-Λαογραφία», ό.π., σ. 111-112), δεν αναφέρεται κάπου η ύπαρξη πηγαδιού. Εντούτοις, το όρυγμα διατηρείται διαχρονικά σε καλή κατάσταση χάρη στις προσπάθειες των ιερέων και του εκκλησιαστικού συμβουλίου του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Επανομής. Μάλιστα, όπως γίνεται ορατό στις ακόλουθες φωτογραφίες, η εξωτερική μορφή του πηγαδιού σε σχέση με το 2009 είναι ακόμη καλύτερη, χάρη στις ενέργειες του π. Βησσαρίωνα Καντούνη και των συνεργατών του.

• Τσιαμουρτζή Πηγάδι (Τσιαμουρτζή Μπγιάδ’) · Ο χώρος ονομάστηκε έτσι από το πηγάδι κοντά στα χωράφια της οικογένειας Τσιαμουρτζή. Πρόκειται για τοποθεσία που βρίσκεται στα όρια με αγρόκτημα Τριλόφου, κοντά στον δρόμο που οδηγεί προς το Μεσημέρι. Από το σημείο αυτό πότιζαν οι κάτοικοι τις καλλιέργειές τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η οικογένεια Τσιαμουρτζή ή Τσιαμυρτζή ήταν μία από τις ευπορότερες οικογένειες της Επανομής, όπου μαρτυρούν και τα οικήματα μελών της τα οποία περιλαμβάνονται στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Κτήματος Γεροβασιλείου σχετικά με τις παλιές κατοικίες του χωριού (Βλ. «Από στόμα σε στόμα-Αρχιτεκτονήματα-Οι παλιές κατοικίες της Επανομής», εκδ. Κτήμα Γεροβασιλείου, Θεσσαλονίκη 2023, Β06, Β07, Γ09, Γ10).

• Σιναδού Πηγάδι (Τσ’ Σναδού τού Μπγιάδ’)· Το πηγάδι αυτό έδωσε το όνομά του στην περιοχή, που συνιστά το όριο των αγροκτημάτων Επανομής και Τριλόφου και ταυτίζεται με το σημερινό πηγάδι του Αγίου Αργυρίου, γεγονός που καθιστά την ιστορία του συγκεκριμένου ορύγματος άκρως ενδιαφέρουσα. Στο βιβλίο του ιερέα Αθανασίου Κατζιγκά για τον τοπικό μας Νεομάρτυρα καταγράφεται μαρτυρία της οικογένειας Χαλιάπα, σύμφωνα με την οποία το πηγάδι αυτό διανοίχτηκε μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Αγίου Αργυρίου από τον πατέρα του Αστέριο Ντουγιούδη, ώστε να δέονται οι περαστικοί υπέρ της ανάπαυσης της ψυχής του. Γι’ αυτό και αναφέρεται ότι το όρυγμα ονομάστηκε αρχικά πηγάδι του Ντουγιούδη (Ντουγιούδ΄ Μπγιάδ’) και στη συνέχεια, όταν η γενιά του Αγίου χάθηκε, μετονομάστηκε σε Ξενάδικο Πηγάδι (Πρωτοπρεσβύτερος Α. Κατζιγκάς, «Ο νεομάρτυς Άγιος Αργύριος ο Επανομίτης», εκδ. Προσκυνηματικού Ιερού Ναού Αγίου Αργυρίου, Επανομή 1999, σ. 103). Από προφορική μαρτυρία ηλικιωμένης Επανομίτισσας που είχε χωράφια στην κοντινή περιοχή, μαθαίνουμε ότι επρόκειτο για όχι ιδιαίτερα βαθύ πηγάδι, χωρίς στόμιο. Επίσης, το νερό είχε πολλές βδέλλες, γι’ αυτό και χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για το πότισμα των ζώων. Προϊόντος του χρόνου, ορισμένοι ευλαβείς κάτοικοι της Επανομής έχτισαν δίπλα στο φρεάτιο παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Αργύριο. Ταυτόχρονα, το πηγάδι εγκαταλείφθηκε, με αποτέλεσμα σε φωτογραφία που έχουμε στη διάθεσή μας από το 2009 να βρίσκεται σε πολύ κακή κατάσταση.

Η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια, χάρη στον Μητροπολίτη Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς Ιουστίνο, ο οποίος ενδιαφέρθηκε από τις πρώτες στιγμές της ποιμαντορίας του για το συγκεκριμένο ζήτημα, προσπαθώντας αφενός να διατρανώσει την τιμή και τη μνήμη του Αγίου Αργυρίου αφετέρου να καταστήσει τον τόπο πόλο θρησκευτικού τουρισμού . Έτσι, με αφορμή την έλευση του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου στην Καλαμαριά και στον Θερμαϊκό τον Μάιο του 2022, ο κάτοικος της Επανομής αρχιτέκτονας Γιάννης Χωματάς ανέλαβε τον καθαρισμό της περιοχής, το εξωτερικό κτίσιμο του πηγαδιού, αλλά και τη συντήρηση του παρεκκλησίου (Εφημερίδα Ορθόδοξη Αλήθεια, https://shorturl.at/iqAnV, τελευταία πρόσβαση στις 21/8/2024).

Στις 31 Μαΐου 2022 στον χώρο βρέθηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ο οποίος τέλεσε τον αγιασμό για την καθιέρωση φρέατος, έθεσε αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα και φύτεψε πλατάνι, για να αναπαύονται οι μελλοντικοί προσκυνητές (Διεθνές Πρακτορείο Εκκλησιαστικών Ειδήσεων Ορθοδοξία, https://shorturl.at/nQ1BC, τελευταία πρόσβαση στις 21/8/2024).

• Μπγιαδούδ’ · Η περιοχή έλαβε το όνομά της από ένα μικρό πηγάδι που υπήρχε στην ευρύτερη ακτίνα. Επειδή πλέον τα όρια του χωριού έχουν διευρυνθεί, το πηγάδι αυτό βρίσκεται εντός του οικισμού, κοντά στο Επαγγελματικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ.) Επανομής. Σε προηγούμενο άρθρο μας (Βλ. «Τα πηγάδια της Επανομής-Μέρος Α») είχαμε ασχοληθεί αναλυτικά με το συγκεκριμένο όρυγμα, εξαίροντας την πρωτοβουλία των κατοίκων της γειτονιάς να το αναμορφώσουν και να το καλλωπίσουν.
• Βασιλούδη Πηγάδι (Βασιλούδ’ Μπγιάδ’)· Το συγκεκριμένο όρυγμα βρίσκεται στην περιοχή «Κορελό» και, όπως δηλώνεται και από το όνομά του, αντλεί την ονοματοδοσία του από την οικογένεια Βασιλούδη. Σήμερα είναι καλυμμένο από καλάμια.
• Βαϊνά Πηγάδι (Βαϊνά Μπγιάδ’) · Η τοποθεσία αντλεί το όνομά της από πηγάδι που υπήρχε σε κτήμα της οικογένειας Βαϊνά.
• Παπανικόλα Μπγιάδ’· Η ονοματοδοσία του τοπωνυμίου προέρχεται από το πηγάδι στο χωράφι του Παπανικόλα. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας δεν καταφέραμε να προσδιορίσουμε την ακριβή τοποθεσία των δύο τελευταίων ορυγμάτων.

Κοντά στα παραπάνω, συμπεριλαμβάνονται και τα πηγάδια στα αγροκτήματα που ανταλλάχτηκαν μετά το 1922, αλλά παραμένουν στην ιδιοκτησία κατοίκων της Επανομής και ανήκουν διοικητικά στον δήμο Θερμαϊκού έως και σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, στο αγρόκτημα με το όνομα «Νιχώρι»
(Νεοχώρι), κοντά στη σημερινή Νέα Ηράκλεια, υπάρχει η τοποθεσία το πηγάδι του Αϊ Νικόλα (Αϊ-Νικόλα Μπγιάδ’), ενώ στο αγρόκτημα του τούρκου μπέη Χατζήμπαλη, κοντά στη Νέα Μηχανιώνα και την Κερασιά, εντοπίζεται η τοποθεσία Ξηροπήγαδο (Ξηροπήγαδου), η οποία έλαβε το όνομά της από πηγάδι που στέρεψε, αλλά και τοπωνύμιο «Μπγιάδ’ Βούζια», το οποίο ονομάστηκε έτσι από πηγάδι που υπήρχε μέσα στα βούζια, δηλαδή σε θάμνους με πλατιά φύλλα και καρπό μαύρο και μικρό [Θ. Παζαράς, «Τ Απανουμιτ΄κα (Το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής)», ό.π., σ. 56].

Μεγάλος αριθμός πηγαδιών υπήρχε και στο λεγόμενο αγρόκτημα Μεσημερίου, όρο με τον συμβατικά ονομάζουμε την περιοχή από την έξοδο της Επανομής προς Χαλκιδική. Ανάμεσα στα σημαντικότερα ορύγματα, το οποίο εντοπίστηκε και σε προφορικές μαρτυρίες, ήταν το «Κουτσιλιαρ’κο», η ονομασία του οποίου πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη «κουτσλιά» ή «κουτσούλα», δηλαδή κουτσουλιά (τα απόβλητα των πουλιών) [Θ. Παζαράς, «Τ Απανουμιτ΄κα (Το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής)», ό.π., σ. 127]. Αν και σε παλιότερο βιβλίο λαογραφικού περιεχομένου σχετικά με την Επανομή το πηγάδι αυτό τοποθετείται εντός του χωριού, εντούτοις κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τις προφορικές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας. Εξίσου σημαντικό ήταν και το πηγάδι έξω από το Μετόχι των Κριτζιανών (Μετόχ΄ Μπγιάδ’), το οποίο, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, ήταν δίπλα από πλατάνι. Δυστυχώς, σήμερα δεν είναι δυνατή η εύρεσή του στον χώρο.

Επιπλέον, στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο υπήρχαν πηγάδια τα οποία ήταν γνωστά με το όνομα του ιδιοκτήτη τους. Πρόκειται για τα πηγάδια του Χατζή (Χατζή Μπγιάδ’), του Καραγιάννη (Καραγιάνν’ Μπγιάδ’), του Ψαρά ( Ψαρά Μπγιάδ’) και του Οικονόμου (Κουνόμ’ του Μπγιάδ’), τα οποία ονοματοδότησαν και τις αντίστοιχες τοποθεσίες. Ταυτόχρονα, δύο πηγάδια αντλούν το όνομα τους από την Τουρκοκρατία. Είναι το «Μπγιάδ’ Τσιαφούτ Μπουνάρ», το οποίο ανόρυξαν τρεις Εβραίοι ψαράδες και έλαβε την ονομασία του από τους Τούρκους του χωριού, αλλά και το «Πασχ’ Μπγιάδ’», που ανήκε στον Τούρκο μπέη Πάσχ. Ακόμη, πηγάδια φαίνεται να υπήρχαν και στις γνωστές και σήμερα περιοχές Πατράλι (Πατράλ’ Μπγιάδ’) και Ντουράκι (Ντουράκ’ Μπγιάδ’), χωρίς να υπάρχουν πληροφορίες για την προέλευση των ονομάτων των τοπωνυμίων.

Κλείνουμε την παρουσίαση μας με μια πρόταση, προκειμένου να διατηρηθούν και να αναδειχθούν τα πηγάδια εκτός του οικισμού της Επανομής. θα μπορούσε, λοιπόν, να δημιουργηθεί ένα περιβαλλοντικό μονοπάτι το οποίο θα εκκινεί από το πηγάδι στο παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης και θα συνεχίζει στο πηγάδι του Στενού και στα Μπγιαδούδια. Το μονοπάτι αυτό θα ευνοήσει την ανάπτυξη του περιπατητικού και φυσιολατρικού τουρισμού, που τόσο ανθίζει στις μέρες, αλλά και θα αναδείξει το ιστορικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα του τόπου μας. Σε μελλοντικό χρόνο, θα μπορούσε το μονοπάτι αυτό να φτάσει μέχρι και το πηγάδι του Μετοχίου, αφού γίνουν οι κατάλληλες ενέργειες για τον εκ νέου εντοπισμό του.

Σε μια εποχή υδρευτικής ανασφάλειας η επιστροφή στους δρόμους και στους τρόπους με τους οποίους αξιοποιούνταν το υγρό στοιχείο στο παρελθόν μόνο θετικούς ορίζοντες μπορεί να ανοίξει!

Μπορείς να διαβάσεις:

Τα πηγάδια της Επανομής (Μέρος Α)